Ail Natur 123                                         4 Ionawr 2017

Blwyddyn Newydd Dda i chi! Sut byddwch chi’n cyfarch pobl ar fore Calan? “Blwyddyn Newydd Dda, llond y tŷ o ffa” neu fyddwch chi’n cael eich temtio weithiau i ddymuno “Blwyddyn Newydd Ddrwg, llond y tŷ o fwg.” Ydach chi’n un o’r bobl hynny sy’n mynnu cario darn o lo i’r tŷ serch nad oes gennych chi grât bellach? Oeddech chi’n arfer hel calennig? Byddai’n ddifyr iawn clywed am rai o’ch atgofion.

Ychydig cyn y Nadolig roeddwn i’n darllen pwt gan Plantlife Cymru oedd yn cyfeirio at yr arferiad o afal Calan. Doeddwn i erioed wedi clywed am hyn o’r blaen. Yn ôl be dwi’n ei ddeall roedd plant yn arfer cymryd afal a’i addurno hefo mymryn o gelyn a chnau ac wedyn yn ei gynnig i’r preswylwyr wrth gnocio ar y drws yn hel calennig ar fore Calan. Tybed ydach chi’n gyfarwydd â’r arferiad hwn?

Rydw i wedi bod yn clirio unwaith eto ac wedi dod ar draws y cerdyn post sy’n dangos y ddwy bont dros y Fenai. Fel y gwelwch chi o’r llun, mae’r ‘ddau lew tew’ sydd yr ochor yma (ochr Môn) i’w gweld yn reit glir. Mae’r ysgrifen sydd ar y cerdyn yn dangos mai o ben Twr Marcwis y tynnwyd y llun ac mi fyddai’n ddifyr iawn cael llun diweddar wedi ei dynnu o tua’r un man (mi wn fod y twr ar gau ar hyn o bryd) er mwyn gweld faint o newidiadau sydd wedi bod. Mae’r marc post ar y cerdyn yn nodi iddo gael ei bostio yn Llanrug ar 12fed Awst 1906.

Mi fûm draw yng ngwarchodfa’r Gymdeithas Gwarchod Adar yng Nghonwy ar 27ain Rhagfyr ac wrth deithio yno yn y car, mi synnais at nifer y cynffonau ŵyn bach oedd i’w gweld ar hyd y ffordd ddeuol. Rydw i wedi sylwi o’r blaen eu bod i weld yn agor ynghynt ar hyd traffyrdd ac ochrau’r ffyrdd ac yn amau fod hyn yn digwydd oherwydd fod cynhesrwydd yn codi o’r ceir a’r loriau sy’n chwyrnellu heibio ac oherwydd yr holl nwyon sy’n codi o’r egsôts. Be ydi’ch barn chi am hyn?

Mi welais gynffonau cynffonau ŵyn bach ar y warchodfa hefyd – rhai’r gollen a’r wernen ond doedden nhw ddim cweit wedi agor. Mi fydda i wrth fy modd yn edrych ar y wernen yr adeg hon o’r flwyddyn: mae gwawr borffor i’r cynffonau ŵyn bach ac mae ffrwythau’n dal ar y brigau gan ei gwneud yn hawdd iawn i adnabod y goeden.

A sôn am goed, mi ddarllenais yn ddiweddar fod yna rai coed ynn yn Ynysoedd Prydain sy’n medru gwrthsefyll y ffwng Hymenoscyphus fraxineus. Chalara oedd yr hen enw ar hwn a’i enw poblogaidd yn Saesneg ydi ‘Ash dieback’. Mae gwyddonwyr yn ceisio tyfu rhagor o’r coed ynn sy’n gallu gwrthsefyll y ffwng yma, sy’n newyddion da iawn. Ar hyn o bryd, does dim ateb i ffwng yr ynn – unwaith mae o wedi heintio coeden, dyna hi wedyn, mae wedi darfod arni.

Mae tua naw deg miliwn o goed ynn yn Ynysoedd Prydain ac mae dros fil o wahanol rywogaethau, o flodau gwyllt i löynnod byw, yn ddibynnol ar yr ecosystem sy’n cael ei greu gan yr onnen.

Yn anffodus, maen nhw wedi darganfod fod y coed sy’n medru gwrthsefyll y ffwng yn cael eu effeithio gan y tyllwr ynn emrallt (Agrilus planipennis; EAB neu Emerald ash borer). Chwilen ydi hon sydd â lliw emrallt godidog arni hi ond, mwya’r piti, sydd hefyd yn ddinistriol iawn i goed ynn. Wedi cychwyn ar ei thaith yn Rwsia, mae hi wrthi ar hyn o bryd yn bwyta ei ffordd drwy goed ynn Ewrop. Mi allai cael ffwng yr ynn a’r tyllwr ynn emrallt hefo’i gilydd fod yn gwbl ddifäol i goed ynn Ewrop.

Mae gwyddonwyr yn gweithio’n brysur ar Brosiect y Coed Ynn Byw a does ond gobeithio y bydd rhywun yn medru darganfod ateb i’r ffwng a’r chwilen yn weddol fuan.

Planhigion y Nadolig

Mae’n syndod faint o blanhigion, yn goed ac yn flodau, rydan ni’n eu cysylltu â’r Nadolig erbyn heddiw, ac yn rhyfeddol hefyd faint ohonyn nhw sy’n cynnwys y gair ‘Nadolig’ yn eu henw. Felly, os cewch chi gyfle i gael pum munud bach distaw ar ôl yr Ŵyl, ella y basa chi’n lecio meddwl am rai ohonyn nhw.

Dyna chi gactws y Nadolig er enghraifft, sydd gyda llaw hefyd yn cael ei alw’n gactws y tegeirian neu gactws y cranc. Schlumbergera ydi enw’r genws ac mae tua chwe gwahanol rywogaeth o’r cactws yn tyfu yn ardal mynyddoedd arfordir de-ddwyrain Brasil. Mi fydd y planhigion yn tyfu ar goed neu greigiau sy’n gysgodol gyda lleithder uchel yn yr awyr. Yn ddiddorol iawn, Flor de Maio - blodyn Mai ydi’r enw ar y planhigyn ym Mrasil, gan ddangos ym mha fis mae o’n blodeuo yn Hemisffer y De. Erbyn heddiw, wrth gwrs, mae sawl croesiad wedi’i wneud a sawl cyltifar wedi’i dyfu ac mae blodau gwyn, pinc, melyn, oren, coch a phorffor i’w cael.

Un arall o’r planhigion hynny sy’n cael eu rowlio allan yn eu miloedd bob Nadolig ydi’r Poinsetia. Perthyn i deulu’r llaethlys (spurge) mae’r Poinsetia ac yn tyfu’n frodorol ym Mecsico a’r enw gwyddonol ydi Euphorbia pulcherrima. Mae’n cael yr enw Poinsetia ar ôl gŵr o’r enw Joel Roberts Poinsett, aned yn 1779 yn fab i Elisha Poinsett a Katherine Ann Roberts. Wel mae’n rhaid fod ‘na gysylltiad Cymreig yn fanna yn does! Beth bynnag Joel Poinsett oedd Gweinidog cyntaf yr Unol Daleithiau i Fecsico, a fo gyflwynodd y planhigyn i’r Unol Daleithiau yn 1825.

Llwyn neu goeden fach ydi’r planhigyn ac mae dail gwyrdd tywyll arni hi. Bractiau sy’n goch, er eu bod yn aml yn cael eu camgymryd am betalau. Er mwyn i’r bractiau ddatblygu’r lliw coch mae angen cyfnod o ffotogyfnodedd arnyn nhw, sef o leiaf deuddeg awr o dywyllwch ar bum diwrnod dilynol, ac ar yr un pryd mae angen digon o olau arnyn nhw yn ystod y cyfnod o oleuni. Does dim rhyfedd eu bod yn anodd i’w trin a’u tyfu yn y tŷ!

Roedd yr Asteciaid yn defnyddio’r planhigyn yma i gynhyrchu lliw coch, ac fel meddyginiaeth i ostwng twymyn, ac mae’n cael ei alw’n Blodyn Noswyl Nadolig ym Mecsico. Yn Hwngari Blodyn Santa Clôs ydi’r enw. Mae’n debyg fod cysylltiad y Poinsetia â’r Nadolig wedi cychwyn yn yr unfed ganrif ar bymtheg ym Mecsico lle roedd merch fach dlawd o’r enw Pepita. Doedd ganddi hi ddim digon o arian i roi anrheg i ddathlu pen blwydd yr Iesu ond fe gafodd ei hysbrydoli i gasglu ‘chwyn’ o ochr y ffordd a’u gosod ar yr allor. Fe ymddangosodd y bractiau coch o’r ‘chwyn’ a datblygu i fod yn Poinsetia hardd.

Yng Nghymru, y planhigion rydan ni’n eu cysylltu’n draddodiadol â’r Nadolig ydi’r gelynnen, yr eiddew, yr uchelwydd a’r pinwydd. Mae’r gelynnen yn gysylltiedig â symbolaeth Gristnogol ers y canol oesoedd, ac yn garol Saesneg, The Holly and the Ivy, mae’r celyn yn cynrychioli’r baban Iesu a’r eiddew yn symbol o’r forwyn Fair.  Mae’r pigau sydd ar ddail y celyn yn atgoffa credinwyr o’r pigau ar goron ddrain Crist a’r aeron coch o’r gwaed a dywalltwyd.

Roedd y Rhufeiniaid yn defnyddio’r celyn i addurno eu tai yng nghanol y gaeaf wrth ddathlu Gŵyl Satwrnalia a chredai’r derwyddon fod dail y celyn yn cadw ysbrydion drwg i ffwrdd. Roedd y gelynnen hefyd yn cael ei gweld fel symbol o ffrwythlondeb ac ystyrid ei fod yn anlwcus iawn i gwympo celynnen.

Roedd boncyff y Nadolig hefyd yn rhan o’r traddodiad Cristnogol ac yn un arall sydd â’i wreiddiau ymhell, bell yn ôl. Roedd yn arferiad dewis boncyff yn arbennig a’i gario i mewn ar yr aelwyd dros Ŵyl y Nadolig i gynnig cynhesrwydd, ac yn sicr mae’r goeden Nadolig wedi hen ennill ei phlwy yn ein cartrefi.

Sut bynnag y byddwch chi’n addurno eich cartref eleni, gobeithio y cewch chi Ŵyl dangnefeddus.

Clust yr Iddew

‘Radeg yma o’r flwyddyn, os lapiwch chi amdanoch yn gynnes, a mynd allan i gerdded mewn coedlannau, neu ambell dro ar goed ochr y ffordd hyd yn oed, mi welwch rywbeth sy’n edrych fel rwber yn tyfu ar y coed, yn felfedaidd frown ac sy’n edrych yn debyg i glust. Ffwng ydi o a clust yr Iddew (Auricularia auricula-judae; Jew’s ear neu Jelly ear fungus) ydi ei enw.

Fel arfer mae ‘na nifer yn tyfu hefo’i gilydd ar goeden ac mi fyddan tua modfedd neu ddwy ar draws ond mi allan fod cyn gymaint â phedair modfedd o hyd. Mae’r siâp yn gwbl nodweddiadol ac yn edrych naill ai fel clust neu fel cwpan, ac mae un ochr wedi glynu’n sownd wrth y goeden. Wrth i chi gyffwrdd ynddo mae teimlad gelatinaidd iddo, fel lastig bron ond os bydd yn sych, mae’n troi’n galed. Fel arfer lliw brown neu gochlyd hefo argoel o borffor sydd ynddo ond yn aml iawn mae blew bychan bach yn ei orchuddio sy’n rhoi mymryn o liw llwyd iddo ac yn gwneud iddo edrych yn felfedaidd. Mae ‘na nifer o rychau arno hefyd.

Mae’n cael yr enw clust yr Iddew ar ôl Jwdas Iscariot yn y Beibl. Mae sôn fod Jwdas wedi crogi ei hun ar goeden ysgawen wedi iddo fradychu Iesu Grist, a’r chwedl oedd mai ysbryd Jwdas yn ailymddangos oedd y ffwng yma. Judas’s Ear oedd yr enw cyffredin arno yn Saesneg tan ddiwedd y pedwaredd ganrif ar bymtheg pan gafodd ei fyrhau i Jew’s Ear. Fe geisiwyd newid yr enw eto i Jelly Ear, ond rywsut dydi hwnnw ddim i weld fel tasa fo wedi cydio.

Mi fedrwch chi fwyta’r ffwng ond does ‘na ddim ryw lawer o flas arno, medda nhw i mi ond ei fod o braidd fel bwyta rwber. Dydw i erioed wedi trio ei fwyta fy hun a rywsut dwi ddim yn meddwl y gwna i chwaith!

Mae’r madarch yma’n boblogaidd iawn yn Tsieina, ble maen nhw’n ei ddefnyddio i baratoi cawl sy’n cynnwys y ffwng, cyw iâr a sinsir ymysg cynhwysion eraill er mwyn trin anwyd a thwymyn. Mae tystiolaeth ei fod wedi ei dyfu yn Tsieina ganrifoedd yn ôl i’r union berwyl yma.  

Defnyddiwyd clust yr Iddew yn feddyginiaethol gan sawl doctor dail dros y canrifoedd. Roedd yn arfer cael ei ddefnyddio i wneud powltris os oedd llid ar y llygad ac ar gyfer dolur gwddw. Maen debyg fod John Gerard, y meddyg o oes Elizabeth I a ysgrifennodd Historie of Plants, yn argymell defnyddio clust yr Iddew. Roedd angen berwi’r madarch mewn llefrith neu eu gadael i fwydo mewn cwrw dros nos a dylid yfed hwn yn araf i gael gwared â dolur gwddw,

Fe wnaeth John Pechey, meddyg llysiau arall o’r ail ganrif ar bymtheg, nodi y byddai clust yr Iddew yn cadw’n iawn am flwyddyn unwaith roedd wedi cael ei sychu, ac roedd yn ei argymell naill ai wedi ei ferwi mewn llefrith neu wedi ei fwydo mewn finegr i garglo er mwyn cael gwared â haint o’r geg a’r trwyn.  

Mae’n debyg fod clust yr Iddew hefyd wedi ei ddefnyddio fel trwyth tynhaol neu styptig am ei fod yn gallu amsugno dŵr. Mae tystiolaeth iddo gael ei ddefnyddio at y clefyd melyn yn yr Iwerddon. Yn rhyfeddol, roedd o’n dal i gael ei werthu yn Covent Garden tan y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Mae adroddiad o Ghana mor ddiweddar â 2005 wedi nodi ei fod yn cael ei ddefnyddio yno fel tonig. Mi fyddai’n ddifyr iawn clywed os oes rhywun naill ai wedi’i fwyta neu wedi ei ddefnyddio’n feddyginiaethol.

Os ydach chi eisiau mynd i chwilio am glust yr Iddew, yr ysgawen ydi’r goeden i chwilio amdani ac mae’n bur debyg y bydd y ffwng yn tyfu ar ddarn o’r goeden sydd heb risgl ac yn amlach na pheidio mi welwch chi nhw yn tyfu naill ai mewn rhes neu mewn clwstwr.

Burton Mere

Ddechrau mis Rhagfyr, mi ges i’r cyfle i fynd draw i warchodfa’r Gymdeithas Gwarchod Adar yn Burton Mere hefo criw Galwad Cynnar. Mae’r warchodfa natur hon ar yr Afon Ddyfrdwy ac yn croesi’r ffin rhwng Sir y Fflint a Swydd Gaer. Rydach chi’n cyrraedd yna o ochr Lloegr ac yn dilyn y ffordd i gyfeiriad pentref bach Burton a dal i ddilyn yr arwyddion nes y dowch chi i’r warchodfa.

Mi ges fy siomi ar yr ochr orau wrth gerdded i lawr tuag at y dderbynfa o weld adeilad mor nobl yno. Rydach chi’n mynd i fewn drwy’r cefn ac mae ffenestri mawr yn eich wynebu sy’n edrych dros y warchodfa ac i gyfeiriad y Ddyfrdwy a Sir y Fflint. Roedd ‘na hefyd stof yn cynhesu’r lle – rhywbeth oedd yn cael ei werthfawrogi’n fawr ar fore oer, ac roedd paned a mins peis yno!

Fe brynodd y Gymdeithas y tir ar lannau’r Ddyfrdwy yn 1986, ac mae’n gymysgedd o wlypdir, coed a chaeau âr. Agorwyd y warchodfa yn 1992 a chreu tri phwll bas a llwybrau yn arwain i’r cuddfannau sy’n edrych dros y pyllau. Ers hynny, prynwyd rhagor o dir ac fe agorwyd y warchodfa fel ag y mae hi heddiw gan Iolo Williams yn 2011.

Inner Marsh Farm ydi’r enw ar y darn yma o dir ac mae’r enw’n dweud y cyfan mewn gwirionedd am y cynefin.  Roedd yn arfer bod yn ddarn mwdlyd lle roedd y llanw’n ei gyrraedd tan ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Cafodd ei adfer wrth adeiladu’r rheilffordd o Wrecsam i Bidston, a defnyddiwyd y tir wedyn i bori, saethu hwyaid a ffermio, gan dyfu cnydau yn bennaf.  

Roedd yn braf cerdded ar hyd y llwybrau ac mae amrywiaeth o rydwyr i’w gweld yma drwy’r gaeaf ac yn ystod y tymhorau mudo. Mae nifer helaeth o’r rhostog gynffonddu (Limosa limosa; black-tailed godwit), y pibydd coesgoch mannog (Tringa erythropus; spotted redshank), y pibydd coeswyrdd (greenshank) a’r pibydd torchog (ruff).

Yn y gaeaf mae llawer o hwyaid i’w gweld yma gan gynnwys yr hwyaden lostfain ((Anas acuta; pintail), yr hwyaden lydanbig (Spatula clypeata; shoveller), y gorhwyaden (teal) a’r chwiwell (widgeon), a niferoedd bach o elyrch Bewick ac elyrch y Gogledd. Uwchben y gors mi fedrwch weld adar ysglyfaethus yn hela gan gynnwys y dylluan glustiog, y boda tinwyn, boda’r gwerni, y cudyll bach, y cudyll coch a’r hebog tramor.

Mae nifer o adar yn nythu yma, rhai fel y gornchwiglen a’r pibydd coesgoch. Mae’r cambig (Recurvirostra avosetta; Avocet) hefyd yn nythu ar y pyllau newydd sydd yma.

Ond yr hyn dynnodd fy sylw i yn anad dim oedd y gwlâu o’r gorsen ysig (Typha latifolia; Reedmace) oedd yn tyfu o boptu’r llwybr ar un rhan o’r warchodfa. Mae ‘na sawl enw Cymraeg ar y gorsen gan gynnwys cynffon y gath, ffon y plant, ffynwewyr ellyllon, hesgen felfedog fwyaf, penmelfed a tapr y dŵr. Mae nifer o’r enwau yn disgrifio pen y planhigyn pan fydd y pen o hadau yn ffurfio ac yn creu pen sy’n debyg i rolbren bach o hadau. Wrth i’r rhain aeddfedu, ac mi gymer tua blwyddyn iddyn nhw wneud hynny, mae’r pen yn datod yn raddol a’r hadau’n cael eu rhyddhau ar y gwynt.

Mi fedrwch chi hefyd fwyta darnau o’r coesau ifanc a’r gwreiddiau ifanc, ir ac mae blas melys arnyn nhw. Mae’r hadau’n fwytadwy ac mae blas fel cnau arnyn nhw, ond mae’n goblyn o job eu tynnu nhw’n rhydd o’r holl flewiach meddal sydd o’u cwmpas nhw! Mae defnydd wedi’i wneud o’r gwreiddiau fel powltris ar gyfer penddyn, llosg a chlwyfau.

Mae mamaliaid fel llygoden bengron y dŵr a llygoden yr ŷd yn cael cartref yma ac ystlum y dŵr (Myotis daubentonii; Daubenton’s bat) sy’n bwydo uwchben y dŵr.

Mi ges i amser gwerth chweil yno, ac rydw i’n edrych ymlaen at gael dod yn ôl yn yr haf tro nesa er mwyn cael gweld rhai o’r blodau sydd â’u cynefin yma.

Darlledir rhaglen Galwad Cynnar o Burton Mere ar Radio Cymru fore Sadwrn, 21ain Ionawr 2017.

Ail Natur 122                                         7 Rhagfyr 2016

Diddorol iawn oedd llythyr John Ellis Jones, Hen Golwyn am y cais i gael gelod yn 1948 ac roedd hanes y defnydd o gelod, Hirundo medicinalis, yn yr erthygl o’r Pharmaceutical Journal 1994 yn ddifyr iawn, iawn. Mi es i chwilio ar y We i weld fedrwn i ddysgu rhywbeth am Biopharm a hyd y medra i weld maen nhw’n dal mewn busnes ac mae’r brif swyddfa yn dal i fod yn ardal Abertawe er fod ganddynt swyddfeydd mewn sawl lle dros y byd erbyn hyn.

Diolch hefyd i Morwenna Williams, Pentraeth am y dywediadau am y tywydd. Tybed sut byddwch chi’n darogan eira? Fydd hi’n Nadolig gwyn eleni?

Diolch yn fawr i Irene Williams, Cerrigceinwen am y llun o’r draenog a welodd yn yr ardd ar 26 Hydref eleni. Roeddech chi’n holi “Oni ddylai fod yn cysgu erbyn hyn?” Dim o anghenraid. Mae draenogod yn gaeafgysgu wrth gwrs, ond os ydi’r tywydd wedi bod yn ddigon cynnes ac fod digon o fwyd o gwmpas, yna mi all fod yn fis Tachwedd arnyn nhw’n mynd i gysgu. Y sbardun iddyn nhw fynd i chwilio am rywle clyd dros y gaeaf ydi’r tymheredd yn gostwng, ond hyd yn oed yng nghanol y gaeaf os cawn ni ambell i ddiwrnod go gynnes, mi allan nhw godi am ychydig a chwilio am fwyd. Dydi draenogod yng Ngogledd yr Affrig (Atelerix algirus)  ddim yn cysgu dros y gaeaf am fod digon o fwyd ar gael yno. Ond yma, ble mae’n oerach ac mae prinder bwyd, mi fydd y draenog yn adeiladu nyth iddo’i hun ac yn gaeafgysgu tan tua mis Ebrill pan fydd y tywydd yn dechrau cynhesu unwaith eto. Yn ystod y cyfnod yma, mi fydd ei dymheredd yn disgyn o 35 gradd Celsius i 15-20 gradd Celsius, ac mi fydd curiad y galon yn disgyn o 250 o guriadau y funud i 10 curiad y funud.

Tybed fyddwch chi’n mentro allan i dynnu lluniau yr adeg hon o’r flwyddyn? Mae’r gwahanol batrymau wneir gan farrug, rhew ac eira ar blanhigion a choed yn gallu bod yn eithriadol o hardd. Os byddwch chi’n tynnu lluniau, beth am eu rhannu â ni?

Mewn blwyddyn heb lawer o oleuni ynddi hi, mi ges i lygedyn bach o obaith yn ddiweddar a hynny gan y Gymdeithas Gwarchod Adar yng Nghymru. O’r diwedd, ar ôl blynyddoedd o waith cadwriaethol caled, cyhoeddodd y Gymdeithas bod aderyn y bwn (Botaurus stellaris; Bittern) wedi nythu ar Gors Ddyga neu Gors Malltraeth ym Môn yn ystod yr haf diwethaf - y tro cyntaf yng Nghymru mewn 32 o flynyddoedd.

Dydi’r aderyn yma ddim yn hawdd ei weld ac er ei fod o wedi bod ar Gors Ddyga ers rhai blynyddoedd, eleni mae o wedi magu. Mae’r ffordd mae’r gors yn cael ei rheoli yn golygu fod y cynefin yma nid yn unig yn dda ar gyfer aderyn y bwn ond hefyd ar gyfer nifer o rywogaethau bregus fel llygod y dŵr, telor y gwair a dyfrgwn, ac unwaith eto, mae’r rhain yn ffynnu yma hefyd.

Mae’n anodd gweld aderyn y bwn yn symud yn dawel drwy’r hesg ar lan y dŵr yn chwilio am bysgod. Fodd bynnag, yn y gwanwyn mae'r gwrywod yn enwog am eu sŵn uchel wrth iddynt ddenu cymar.

Gan fod yr aderyn yn un mor anodd ei weld bu’n rhaid i swyddogion y Gymdeithas Gwarchod Adar fod allan yn gynnar yn y bore ac yn hwyr gyda’r nos i geisio cadarnhau fod yr aderyn yn nythu yno. Mae aderyn y bwn yn hoff iawn o amgylchedd tawel a llonydd wrth fridio, ac felly roedd Cors Ddyga yn cynnig cynefin sydd bron yn berffaith iddo.

Gobeithio’n fawr y bydd yn para i nythu ar y gors am flynyddoedd i ddod.

Bywyd gwyllt y traeth yn y gaeaf                                                         30ain Tachwedd 2016

Bore gwyntog iawn oedd hi ar y traeth ym Mhorth Trecastell ond roedd hi’n llawer tawelach nag roedd hi wedi bod ynghanol Storm Angus y diwrnod cynt! Roedd y gwylanod yn methu’n glir â glanio a’r moresg ar fin y traeth yn cael eu chwalu i bob cyfeiriad gan y gwynt. Yn union ar ôl storm ydi’r amser gorau i ddŵad i’r traeth i weld be sy wedi cael ei olchi i’r lan gan ryferthwy’r gwynt a’r tonnau.

Roeddwn i’n ddigon ffodus i gael cwmni Nia Jones o Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Gogledd Cymru ar y traeth. Mae Nia’n gweithio fel swyddog morol i’r Ymddiriedolaeth ac wedi hen arfer â bywyd y traeth. Yn ystod yr haf, mi fydd yr Ymddiriedolaeth yn aml yn codi pabell ar lan y môr ac yn gwahodd pobl a phlant sydd ar y traeth i ddod gyda nhw i chwilio a gweld y gwahanol bethau sydd i’w canfod pan fo’r môr ar drai.

Mae’r Ymddiriedolaeth hefyd yn trefnu nifer o ddigwyddiadau a theithiau, ar ddydd Sadwrn fel rheol, i wahanol draethau yng ngogledd Cymru ac mi fedrwch gael rhagor o fanylion ar eu gwefan(www.northwaleswildlifetrust.org.uk/cy ). Mi fydd Nia yn rhannu cardiau adnabod i bawb sy’n ymuno yn y gweithgaredd sy’n dangos lluniau o’r gwahanol rywogaethau mae modd eu gweld ar y traeth yn ystod y pedwar tymor. Un o’r rhywogaethau rydach chi’n debyg o’u gweld yn ystod y gaeaf ydi’r bioden fôr (Haematopus ostralegus; Oystercatcher) ac mi fedra i dystio fod hyn yn wir, ac oedd roedd hi yna a’i chri ddolefus ar y traeth.

Prosiect Cymru Tanddwr ydi’r prosiect gan yr Ymddiriedolaeth a hyd yn oed os nad oes neb hefo chi i’ch arwain ar daith a chyfeirio’ch llwybr, mi fedrwch dynnu lluniau eich hun a’u hanfon i dudalen Facebook (Underwater Wales) neu gyfri Twitter (@Underwater Wales) yr Ymddiriedolaeth a gofyn am gymorth. Er mai Saesneg ydi’r tudalennau yma, os holwch chi gwestiwn yn Gymraeg, mi wnewch chi dderbyn ateb yn Gymraeg.

Wrth i ni gerdded y traeth, un o’r pethau welsom oedd slefren fôr y lloer (Aurelia aurelia; Moon jellyfish) oedd yn syllu arnom yn unllygeidiog o ganol swp o wymon. Roedd hwdedd o wymon wedi ei luchio a’i adael ar y traeth ac roedd llawer iawn o’r gwymon yn ddarnau o’r môr-wiail mawr.

Rhywbeth arall hynod o ddiddorol y daethom ar ei draws oedd darn o’r llysywen  bendoll neu’r llysywen fôr (Conger conger; Conger eel) – yn anffodus roedd rhywbeth wedi bwyta ei phen ond roedd modd gweld ei bod yn un gweddol fawr hyd yn oed hefo hynny oedd yn weddill ohoni.

Yn anffodus, mae llawer iawn o blastig hefyd yn cael ei fwrw i’n traeth ac mi ddangosodd Nia gasgliad i mi o’r pethau mae hi wedi dod ar eu traws dros y blynyddoedd. Un oedd dyn bach plastig, ac roedd hwn yn degan oedd yn arfer cael ei roi mewn bag ‘Happy Meals’ McDonalds yn 2006: felly maen rhaid fod hwn wedi nofio cryn dipyn!

Pethau eraill sy’n cael eu golchi i’r lan ydi hen getris. Fedrwn i ddim dychmygu sut roedd hyn yn digwydd nes i Nia egluro fod saethu colomennod clai ar fyrddau llongau mordeithiau pleser yn arfer bod yn boblogaidd iawn rai blynyddoedd yn ôl. Roedd y cetris gwag yn cael eu taflu dros yr ochr i’r môr a’r cerrynt wedyn yn eu cario o’r Azores, heibio Cernyw ac yn raddol i fyny arfordir Cymru nes cyrraedd traethau fel Porth Trecastell. Tagiau o gewyll cimychiaid yng Nghanada ydi rhywbeth arall sydd wedi canfod ei ffordd yma.

Pwrs y forforwyn ydi un arall o’r pethau poblogaidd i’w weld ar y traeth, sef coden wyau morgi neu forgath yn amlach na pheidio.

Ar waethaf y gwynt oer, mi ges amser gwerth chweil yn edrych ar y rhyfeddodau wedi’r storm yng nghwmni Nia a chofiwch fod digon o weithgareddau’n cael eu trefnu gan yr Ymddiriedolaeth hyd yn oed yng nghanol y gaeaf.

Morgrug: yr ateb i ddiffyg gwrthfiotigau?                                         23ain Tachwedd 2016

Mae morgrug yn anifeiliaid sydd wedi fy rhyfeddu i erioed ac maen nhw’n dal i wneud hynny. Maen nhw’n perthyn i ddosbarth mawr y Trychfilod (yr Insecta) ac i urdd yr Hymenoptera - yr un urdd ag y mae’r gwenyn, gwenyn meirch a’r morgrug gwyn yn perthyn iddo. Maen nhw’n bryfaid cymdeithasol ac yn trefnu eu hunain mewn ffordd arbennig o fewn eu trefedigaethau.

Fel arfer mae tri gwahanol fath o unigolyn mewn nyth. Y frenhines ydi’r mwyaf yn y nyth, ac mae ganddi hi ddau bâr o adenydd. Y rhai lleiaf ydi’r gwrywod ac mae ganddyn nhw hefyd adenydd; mae’r gweddill i gyd yn weithwyr a does ganddyn nhw ddim adenydd.

Mi fydda i ar fy nghynefin a gweld morgrug yn ystod yr haf yn yr ardd ond mae gwahanol forgrug i’w canfod ym mhob rhan o’r byd bron. Mae un math wedi tynnu sylw gwyddonwyr yn ddiweddar, sef y morgrug sy’n ffermio ffwng fel bwyd ac mae’r rhain yn byw mewn ardaloedd trofannol yng Ngogledd a De America. Mi gychwynnodd morgrug wneud hyn tua 15 miliwn o flynyddoedd yn ôl ac maen nhw wedi bod yn hynod o lwyddiannus, ac erbyn hyn mae ‘na dros 200 o rywogaethau o forgrug sy’n ffermio ffwng.

Mae’r morgrug yma yn chwilota am blanhigion, yn torri darnau o’r dail, yn eu cario yn ôl i’r nyth ac yn bwydo’r dail i’r ffwng.  Yn eu tro, mae'r ffwng yn eu torri nhw i lawr er mwyn i’r morgrug allu eu bwyta yn haws. Mae’n enghraifft o gydymddibyniaeth rhwng y morgrug a’r ffwng: mae angen y naill ar y llall.

Mae’r ffordd mae’r morgrug yn gofalu am eu gardd ffwng a’r ffordd maen nhw’n cael gwared â gwastraff yn rhyfeddol ac mae gan wahanol aelodau o’r nyth waith penodol i’w wneud.  Y gweithwyr sy’n cario’r gwastraff a’r rhai sy’n gweithio ar y domen ydi’r gweithwyr hŷn yn y nyth, a’r oedolion ieuengach, iachach ydi’r rhai sy’n tendiad yr ardd ffwng. Fel arfer, mae’r domen y tu allan i’r nyth. Unwaith mae’r gwastraff wedi’i ollwng ar y domen, mae’r hen weithwyr yma yn ei symud o gwmpas er mwyn sicrhau ei fod yn pydru’n iawn.

Ond mae ‘na fwy na hyn i’r stori. Mae’r gwyddonwyr wedi darganfod fod ffwng diarth yn ymosod ar y nythod ambell dro ac yn lladd y ffwng a’r nyth. Mae ‘na bartner arall yn y stori yma, sef bacteria sy’n tyfu ar y morgrug ac yn rhyddhau cemegau i ddiogelu’r nyth rhag ffyngau eraill sy’n trio difetha’r nyth. Roedd gwyddonwyr wedi sylwi fod rhai morgrug hefo darnau bach gwyn ar eu cyrff ac yn edrych fel tasa nhw wedi eu gollwng mewn siwgr. Y rhain ydi bacteria mae’r morgrug yn ei storio ar eu cyrff a’r bacteria yma sydd â’r gwrthfiotigau a gwrth-ffyngau cryf iawn. Felly mae’r morgrug yn meithrin y bacteria sy’n cynhyrchu’r rhain ac sydd, yn eu tro, yn amddiffyn y nyth.

Un peth rydan ni’n ymwybodol iawn ohono'r dyddiau yma ydi fod angen gwrthfiotigau newydd ar ddyn. Mae’n debyg fod tua 700,000 o bobl ledled y byd yn marw bob blwyddyn o haint  sy’n medru gwrthsefyll cyffuriau. Felly mae chwilio am wrthfiotigau newydd o bwys mawr i ddynoliaeth.

Gwaith ymchwil sy’n digwydd dan arweiniad yr Athro Cameron Currie ym Mhrifysgol Wisconsin-Madison ydi’r gwaith ymchwil ar y morgrug yma, a be sy’n eithriadol o bwysig i ni, ydi fod y bacteria yma yn debyg i’r rhai mae cwmnïau fferyllol yn eu defnyddio i wneud gwrthfiotigau. Mae gwyddonwyr  eisoes yn dechrau paratoi’r gwrthfiotigau yma i’w profi nhw ar anifeiliaid a gweld os ydyn nhw’n mynd i weithio ar gyfer dyn. Y gobaith ydi y byddan nhw’n medru tynnu allan y rhai gorau o’r bacteria yma a’u defnyddio nhw i wneud gwrthfiotigau newydd ar gyfer y ddynolryw.

Mae’n rhoi ystyr cyfangwbl newydd greda i, i’r adnod “cerdda at y morgrugyn tydi ddiogyn; edrych ar ei ffyrdd ef, a bydd ddoeth.”  (Diarhebion: 6, 6)